ÖZET
Bilindiği gibi, Mu'tezile Tevhid, Adl, el-Va’d-ve’l-vaid, el-Menziletü beyne’l Menzileteyn ve el-Emru bi’l Ma’ruf ve’n-Nehyi ani’l-Münker olarak bilinen beş esası benimsemiş ve kelami-felsefi meselelerle temayüz etmiş bir ekoldür. “Usulü Hamse”ye ilişkin ilk eseri yazmış olması, Tevhid ve Adl esaslarının teşekkülünde etkin olması ve Mu’tezile ekolünü sistemleştirmesi sebebiyle, Ebu’l Huzeyl ismi bu mezhep içerisinde oldukça önemli bir role sahip bulunmaktadır.

Ebu’l Huzeyl, özellikle Abbasilerin Harun Reşid ve Me’mun dönemlerine damgasını vurmuş önemli bir fikir adamıdır. O, felsefi literatüre vakıf olabilecek bir çevrede yetişmiş ve fikirlerini rahatça ifade edebilecek bir ortamda bulunmuştur. Onun, Yunan felsefesine ve diğer din ve kültürlere vakıf olması, döneminde bu akımların İslam’a yönelen eleştiri ve hucumlarını bertaraf edebilmek için yeni yöntemler geliştirmesini kolaylaştırmıştır.

Ebu’l Huzeyl’in Tevhide ilişkin fikirleri, Ehl-i Kitab, Mecusiyye, Maniheizm, Rafıza, Mücessime, Dehriyye ve Müşebbihe’den muhalifleriyle yaptığı münazaralar neticesinde oluşmuştur. Sıfatların Allah'ın özü olduğu iddiası, ilk defa onunla telaffuz edilmiş ve ekol içerisinde kabul görerek geliştirilmiştir. Bununla o, ilahi varlığı tevhid ve tenzih etmeye önem vermiştir.

Ebu’l Huzeyl Tevhid prensibi çerçevesinde Allah-alem ilişkisine değinmiş ve özellikle ilahi sıfatlar, ilahi kudret, cisim, cüz`ün lâ yetecezza (atom), hareket, sükun, ehl-i cennet ve ehl-i cehennemin hareketleri, gibi konularda özgün fikirler ortaya koymuştur. Onun Allah'ın makduratının (takdir edilen şeylerin) sonlu olduğu ve insanın ahirette serbest hareket etme imkanından yoksun olacağı fikri, Mu’tezile içinden de büyük tepki almıştır.

Ebû’l-Hüzeyl Adl esası ile ilgili olarak Allah’ın hakim, alim olduğu ve O’na şer ve zulm izafe edilemeyeceği hususları üzerinde durmuştur. Ayrıca şer-hayır, iman-küfür, taat-masiyet cinsinden yapılan fiillerin dünya ve ahiret sorumluluğunun insanlara ait olduğuna vurgu yapmış ve insanın sorumlu oluşunu akıl, hür irade ve kendisine verilen potansiyel güce yani istitaa’ya bağlamıştır. Bu esas çerçevesinde kul için hayırlı ve elverişli olanın yani aslahı yaratmanın Allah'a vacib oluşu, kudret, istitaat, haberin delil olabilmesinin şartları, doğrudan ve mütevellid fiiller, kalp ve organların fiilleri gibi konuları irdelemiştir.

Ebû’l-Hüzeyl’in fikirleri Mu’tezile içerisinde daha çok Ebu Ali Cubbai ve oğlu Ebu Haşim tarafından işlenmiş ve geliştirilmiştir. O, sadece Mu’tezile’yi değil, aynı zamanda bazı fikirleriyle Eş’arilik ekolünü de etkilemiştir. Bu açıdan onun genel İslam düşüncesine katkıları gözardı edilemeyecek derecede önem arzetmektedir.